Tarihin beli kesitlerinde farklı devletlerarasında paylaştırılan “Kürdistan coğrafyasının 5. Parçası” ‘Sovyet Kürdistanı’dır. Stalin döneminde Kızıl Kürdistan özerk bölgesinde ve Türk hududuna yakın binlerce Kürt ‘güvenilmez unsur’ oldukları gerekçesiyle 1937–38 tarihlerinde Asya bozkırlarına sürüldüler. Yıllar sonra eski yerleşim yerlerine çok az Kürt dönebildi. Kendi içlerinde farklı aşiretlere mensup bu Kürtlerin bu topraklardaki geçmişi 1. Dönem göç yılları (1890-1900, Osmanlı Devleti’nin Hamidiye Alayları’nın Ezidi Kürtlere karşı uyguladığı kırım) ve 2. Dönem göç (1.Dünya savaşı yılları (1915-1920) ) dalgalarına dayanır. Bir de bu Kürtlerden çok daha önce Kafkasya’ya göç etmiş Simayilka- Cec Kürtleri ve Talışlar gibi topluluklar var. Bazı Kürdologlar Talışları Kürt olarak ele alıyorsa da, Kürtçe’nin Kirmanckî lehçesine yakın bir lehçeyle konuşan Talışların iyice irdelenmesi gerekiyor

“Tolışi Sedo”  dergisinin 2010 yılında yayımlanan 4. Sayısında Talışlar ile ilgili Azerice ele alınmış bir makaleyi Türkçeye çevirdik. Makale Refiq Celilov tarafından kaleme alınmış:

Talış Dili ve Medeniyeti

“Biz niye Talış dilini tebliğ edip onun öğrenilmesini vacip sayarız?

Talışlar Azerbaycan’ımızın kadim halklarından biri olup bu toprakların esas unsurlarındandırlar. Zaten bunu ispatlamak için Amerika’nın yeniden keşfedilmesine de gerek yoktur. Bunu anlamak için Azerbaycan’ın topografyasına bakıp bir de dil yapısını incelersek Talışların farklı bir etnik unsur olduğu görülür. Fakat bunu hala kabul etmeyen aydınlar var peki neden kabul etmezler acaba gerçeği mi bilmiyorlar? Hayır, biliyorlar ama bunu saklamak devlete yaranmak için ellerinden geleni arkalarına koymuyorlar. Mesela bazı Talışça kelimeleri incelediklerinde bu ya Arapçadır, ya Farsçadır veya Latincedir diyerek işin içinden çıkıyorlar. Ermenice veya Gürcüce de olabilir ama Talışça değildir, gibi bir köhne zihniyete sahipler. Mesela Sovyet döneminde yazılan bir kitapta “Sakine” adının Arapların “sakin” sözünden geldiğini ileri sürerler hâlbuki bu kelime Talışçadır ve “Baş kız” anlamına gelir. Yine mesela Kız Kalesinin su sağnıçı olan yere “ovdan” derler oysa, İrani dillerde suya bir tek Talışlar “ov” der. Veyahut “astronom” sözünü ele alalım tüm dünya bunun Latince bir söz olduğu konusunda hem fikir ama ben öyle düşünmüyorum ve “ Astronom” kelimesini 3 heceye ayırıyorum: Asto-yıldız, rö-yol, ve nom ad demektir yani –yıldız yolunun adı- bu kadar sade…

 (…) Ben bunları yazarak kimseye karşı kötü bir niyet beslemiyorum. Tek amacım Talış dilinin aslında ne kadar değerli bir dil olduğunu ve kendine yeten bir dil olduğunu göstermektir. Mesela bir örnek daha Volga çayının hazara dökülen kısmında bir delta oluşur bu deltanın kollarını sayan var mı? Hayır elbette yok ama Talışlar saymışlardır ve buna “hestarxon” demişlerdir yani sekiz arklı su. - Savalan, Kaspi, Zerdap, Mardakert, Merdekan, Xırdalan ve daha nice onlarca yüzlerce yer ismi. Mesela Lankeran’da Separadi yerleşimi: se-üç, para-bölünmüş, di-zaman eki. Bunları vermemdeki amaç evet biz bunları biliyoruz ama bizim bilmemiz yeterli değil Azerbaycan halkının da bunları bilmeye hakkı var diye düşünüyorum.”

Makalenin devamında da Talış dilinin bilinilmesi, korunması gerektiği ve bunun kimseye zarar vermeyeceği anlatılıyor.

Azerbaycan Devleti’nin Asimilasyon Politikası

Sovyetler birliği dağıldıktan sonra, hatırlanacağı üzere Ermeni- Azeri savaşı patlak vermiş, bu savaşta ihtilaflı bölge Karabağ’da binlerce sivil katledilmişti. 1990ların ortasında MED TV’de Kafkasya Kürtleri’ne dair bir belgesel programında Bir Kürt bas bas bağırıyordu: “Karabağ ne Ermenilerin ne de Azerilerindir, Karabağ Kürtlerindir” diye.  Detaylı bir araştırma yapıldığında savaş öncesi Karabağ’da onlarca Kürt yerleşim yeri vardı ve bu Kürtlerin tamamına yakını Karabağ’dan sürüldü. Savaş sonrası Ermenistan’da kalan Karabağ’a dair sorunlar günümüzde de güncelliğini koruyor.

Bölgede kalan Kürtler ya Ezidi ve Kürtler diye farklı bir halkmış gibi adlandırıldılar ya da tümden Kürtleri yok saydılar. Talışlar da Kürtlere yakın durduğu için Azerbaycan’da Talışlara da aynı sertlikte yaklaşılmıştır.

Ayaklanma ve Talış Özerkliği

1897 yılında yapılan bir sayıma göre yaklaşık 35 219 Talış Rus imparatorluğunda yaşıyordu.  1920 yılında Azerbaycan’da 76.800 Talış yaşıyordu. Günümüzde ise tam olarak sayılarını bilemesek de bilim insanlarının tahminlerine göre bu sayı 200 binden az değildir. Talış milliyetçileri bu sayıyı 500.000 olarak veriyorlar. İran’da ise resmi kaynaklara göre 112.000 Talış yaşamaktadır. Tabi bir de bu rakamlara Diğer Sovyet ülkelerindekileri de eklersek sanırım genel toplam 400.000 civarı bir sayıdan söz edilebilir. Talışların yaşadığı şehirlere gelecek olursak Azerbaycan’ın en güneyi ve İranın kuzeyinde : Larnekan merkez olmak üzere jelilabad, Masallı, Yardımlı, Lerik, Rezvanşar, Namin, Fuaman ve Astara bölgelerinde yaşarlar.

Sovyetlerin yıkılışından sonra Albay Süret Hüseynov önderliğinde bir ayaklanma gerçekleştirmişler başkent olarak Larnekan’ı seçmişlerdir.  Haydar Aliyev’in başa geçmesiyle isyan kısa süre sonra bastırılmıştır. Ayrıca 1920 ve 1930’lu yıllarda bir otonomiye sahiptiler. Talışlerin bu dönem yazılı bir edebiyatlar oluşmuştur. Ayrıca Talışlar dini inanç olarak (İslam) Sünni ve Şiî’lerdir Nakşibeni tarikatı da Sünni olanlarının arasında yaygındır.

Talışça ve Kirmanckîye yakınlık

Dil olarak İrani diller ailesine mensup Kürtçe’nin Kirmanckî lehçesine yakın olan Talışça’ (özerklik döneminde) edebi eserler verilmiştir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Azeriler Talışça’yı yasakladılar. Talışça dergi, kitap, gazete gibi her türlü yayının yasak olduğu Azerbaycan’da Türkiye’nin cumhuriyet döneminde olduğu gibi kapsamlı inkâr politikaları güdülüyor. Her geçen gün asimile olan Talış topluluğunun içinde de baskılar sonucu kendi diline ve kültürüne olan talep azalıyor. Azerice yayın yapabilen “Talışi Sedo” adlı derginin de etkisi böylece çok cılız kalıyor. Talışlar kendilerini anlatan kitapları ancak Rusya’da basabiliyorlar. Kürtlere çok yakın olan bu topluluğun ( ki bazı Kürdologlara göre Talışlar bir Kürt topluluğudur.)  kullandığı dilde binden fazla kelime Kirmanckî ile ya ortak ya da büyük benzerlik taşımaktadır.  Çok kısa birkaç örnek verecek olursak:

Talışça- Kürtçe (Kirmanckî) -Türkçe

kina.=keyna=kız
rome = romeyış =sürmek
Məle. =mele =çekirge
anqivin =engimên =bal
sambuya =simbore = sincap
zıvoni =zon/zîwan =dil
mor =mar =yılan
nıvaştay =nûşte =yazı, kelimelerini sıralayabiliriz.