İran’da 290 parlamenterin seçileceği parlamento seçimlerine iki haftadan az bir süre kaldı. Aday başvurusu yapan binlerce kişinin başvurusu Anayasayı Koruma Konseyi tarafından reddedildi. Üstelik reddedilenlerden 90’ı halen parlamenter.

İran, ABD ile gerginliğin derinleştiği bir dönemde (21 Şubat) parlamento seçimlerine gidiyor. Yeni rejim sonrası yapılacak 11. seçimler için aday başvuru süresi sadece bir hafta olarak belirlendi. Başvurular 1 Aralık 2019’da başladı 8 Aralık’ta sona erdi. Binlerce kişi başvuruda bulundu. Anayasayı Koruma Konseyi başvuruların büyük çoğunluğunu reddetti, ancak şu ana kadar açıklanmış bir liste de yok.

KARAR MERCİ ANAYASAYI KORUMA KONSEYİ

Anayasayı Koruma Konseyi, 12 üyeden oluşuyor. Bunlardan 6’sı bizzat İran’ın dini lideri Hamaney tarafından atanıyor. Diğer 6 üyesi İran yargısı tarafından parlamento tarafından kabul edilen kişilerden belirlenir. Belirlenen bu kişilerin de Hamaney tarafından onaylanması gerekiyor. Humeyni tarafından 1979’da kurulan Konsey’in ilk başkanılığını da daha sonraki yıllarda İran Cumhurbaşkanı olan Haşimi Rafsancani’ydi. Şimdiki başkanı, bir din adamı olan Ahmed Cenneti’dir. Başkan Yardımcısı ise bir hukukçu Muhammed Rıza Alizade, Sözcüsü hukukçu Abbas Ali Kedhüdayi’dir. Diğer din adamı üyeleri Mahmud Haşimi Şahrudi, Muhammed Rıza Müderrisi Yezdi, Muhammed Mumen, Mehdi Şabzendedar ve Muhammed Yezdi’dir. Hukukçu üyeler ise şu isimlerden oluşuyor; Fazlullah Musevi, Sam Savedkuhi, Muhsin İsmaili, Siyamed Rahpeyk ve Necatullah İbrahimiyan.

ADAYLIK BAŞVURULARI KABUL EDİLMEYENLER

Seçime bir hafta kala aday olabileceklerin listesi açıklanacak, çok sayıda isim adaylıklarının çeşitli gerekçelerle kabul edilmediğini açıkladı. Adaylık başvuruları kabul edilmeyenlerden 90’ı halen İran İslam Cumhuriyeti Meclisi Şura’da parlamenter.

Adaylık başvuruları kabul edilmeyenler arasında ise çok tanınan kişeler de var. Bu kişilerden biri Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin damadı Kambiz Mehdizade, bir diğeri ise Humeyni ideolojisinin bir numaralı savunucusu ve yorumcularından Murtaza Motehari’nin oğlu ve halen Tahran Parlamenteri olan Ali Motehari’dir.

Adaylık başvuruları kabul edilmeyen parlamenterler ile parlamenter olarak seçildikleri bölgelerin isimleri şöyle; Resul Xizrî-Pîranşar Parlamenteri, Alî Akbrî-Şîraz Parlamenteri, Mistefa Zolqedir-Mînab Parlamenteri, Welî Melikî-Mişkîn Şehir Parlamenteri, Ferhad Tecerî-Serpel Zehaw Parlamenteri, Qasim Mîrzayî Nîku-Demawend Parlamenteri, Xolamreza Heîderî-Têhran Parlamenteri, Xolamreza Şerefî-Abadan Parlamenteri , Mohemed Ebrahîm Rezayî-Xomeîn Parlamenteri, Mecîd Nasêrînejad-Şadgan Parlamenteri, Ebdalhmîd Xidrî-Buşehir Parlamenteri, Mohamed Alî Purmoxtar-Kebuder Aheng Parlamenteri, Xolamreza Kateb-Germsar Parlamenteri, Remezan Alî Sobhanîfer-Sebzêwar Parlamenteri, Behruz Bonyadî Kaşmer Parlamenteri, Mesud Guderzî-Memesenî Parlamenteri, Amîr Xocesteh-Hemedan Parlamenteri, Nadir Qazîpur-Urmîeh Parlamenteri, Mohsen Kuhken-Lencan Parlamenteri, Hoseîn Meqsudî-Sebzewar Parlamenteri, Behram Parsayî-Şîraz Parlamenteri, Mohemed Damadî-Sarî Parlamenteri, Behruz Nemetî-Tahran Parlamenteri, Mensur Moradî-Qorwe Parlamenteri, Mesumeh Aqapur-Şebester Parlamenteri, Ahmed Himetî-Sêmnan Parlamenteri, Hosîeyn Neqewy Hoseînî-Weramîn Parlamenteri, Mohemed Bîranwend-Xoremawa Parlamenteri, Mohemed Feîzî-Erdebîl Parlamenteri, Mesud Rezayî-Şîraz Parlamenteri, Mohemed Kazemî-Melayr Parlamenteri, Alî Moteherî-Tahran Parlamenteri, Abdolkerîm Hoseînzadeh-Neqedeh Parlamenteri, Teîbeh Sîawoşî-Tahran Parlamenteri, Hemîdeh Zerabadî-Qezvîn Parlamenteri, Fatemeh Seîdî-Tahran Parlamenteri, Xolam Alî Ceferzadeh- Reşt Parlamenteri, Mohamad Sadeqî-Tahran Parlamenteri, Alîrêza Rehîmî-Tahran Parlamenteri, Hoseîn Rêzazadeh-Kazerun Parlamenteri, Azîz Ekberyan-Kerec Parlamenteri, Mohemed Cewad Keulîwend-Kerec Parlamenteri, Ebdolrê Azîzî –Şîrwan Parlamenteri, Alyas Hezretî-Tahran Parlamenteri, Alî Weqfçî-Zencan Parlamenteri, Şemsallah Şeriatnejad-Ramser Parlamenteri, Amîr Kebî-Abadan Parlamenteri, Mohamadelî Şaerî-Behşehr Parlamenteri, Mohemedmehedî Êfêtxarî-Fumen Parlamenteri, Alî Golmradî-Mahşehir Parlamenteri, Eynollah Şerîfpur-Maku ve Çaldıran Parlamenteri, Abdoallh Samrî-Xoremşehir Parlamenteri, Hoseîn Afzalî-Aqlîd Parlamenteri, Hemîd Benayî-Gonabad Parlamenteri, Abasalî Purbafranî-Nayîn Parlamenteri, Alaaldîn Xadem-Spîdan Parlamenteri, Nêgehban Selamî-Xaf ve Reştxar Parlamenteri, Hoseîn Niyazazrî-Babol Parlamenteri, Nasir Şerîfî-Bender Lingeh ve Cask Parlamenteri, Mensur Moradî-Qirweh Parlamenteri, Alîasxer Yusofnijad-Sarî Parlamenteri, Hemîd Benayî-Gonabad Parlamenteri, Şehab Nadêrî-Pawe Parlamenteri, Alî Sarî-Ahwaz Parlamenteri, Mohemedrêza Tabêş-Ardekan Parlamenteri, Hadî Behadorî-Urmiye Parlamenteri, Celal Mehmudzadeh-Mehabad Parlamenteri, Şehruz Berzger-Selmas Parlamenteri, Mostefa Zolqedir-Mînab Parlamenteri, Dawud Mohemedî-Tahran Parlamenteri, Mohemdbaqêr Seadet-Buşehir Parlamenteri, Alî Kazmî Babaheîder-Ardel Parlamenteri, Mehmud Mehmudî Şahnêşîn-Şehryar Parlamenteri, Esedollah Qerêxanî-Elîabad Kotul Parlamenteri, Mohemed Bast Drazhî-Serawan Parlamenteri, Ahmed Bîgdêlî-Xodabendeh Parlamenteri ve Mohemedreza Rêzayî Kuçî-Cehrom Parlamenteri.

PARLAMENTONUN ÜÇTE BİRİ

90 parlamenterin başvurularının kabul edilmemesi, parlamentodaki toplamın üçte birine denk geliyor. Parlamentoda 290 parlamenter bulunuyor. 5’i azınlıkların kontenjanı olarak belirlenmiş. Azınlıklar ve inançlara ayrılan kontenjanın ikisi Yahudilere, 1’i Zerdeştilere, 1’i Asurilere, 1’i de Keldanilere. Şu ana kadar bir kadın yada Sünni İran Parlamentosu Başkanı ve Yardımcısı olabilmiş değil. Bu durum çıkarılan yasa ile de garanti altına alınmış.

ŞAH DÖNEMİNDE SEÇİMLER YAPILIYORDU

İran’ın  şahlıkla yönetildiği dönemde de dört yılda bir seçimler yapılıyordu. Adaylar, Meclisi Milli’ye girmek için yarışıyordu. O dönemde de birçok başvuru çeşitli gerekçelerle reddediliyordu. Şah zamanında ve 1979’dan bu yana hangi inançtan, halktan, kültürden, topluluktan olursa olsun parlamenter olmak için başvuru yapılabiliyordu. Sadece komünist olduğunu söyleyenlerin başvuruları kabul edilmiyordu. Başvuruları yasal olarak engellenmeşti.

HUMEYNİ DÖNEMİNİN İLK SEÇİMİ

Humeyni’nin 1979 sonlarına doğru iktidarı ele almasından sonraki ilk seçim 14 Mart 1980’de yapıldı. Parlamentoya girmek için 3 bin 964 aday başvuruda bulundu; 234’ü seçildi. İlk seçime katılım oranı yüzde 52.14 gibi oldukça düşüktü.

İlk Parlamento Başkanı Eliekber Haşimi Rafsancani oldu. Muhammed Yezdi, Muhammed Musevi ve Hebibella Eskerevladi de yardımcıları olarak görev aldı. Humeyni yakın biri olan Muhammed Eli Recai ise başbakan olarak atandı.

DÖRT YIL SONRAKİ SEÇİMLER

Humeyni iktidarıyla birlikte İran İslam Cumhuriyeti adını alan İran’da, halk 15 Nisan 1984’te yeniden sandık başına gitti. 15 Nisan’da başlayan oy verme işlemi 17 Mayıs’a kadar devam ederek 32 gün sürdü. Katılım oranı yüzde 64.64 olarak açıklandı. Bu kez bin 592 kişiden 270 kişi seçildi.

Haşimi Rafsancani ve yardımcısı Mihemed Yezdî koltuklarını korudu. Muhammed Musevi’nin yerine Mehdi Kerubi ile Mihemed Mehdî Rebanî Emleşî diğer iki yardımcı olarak görev aldı. İlk dönemde Rafsancani’nin yardımcılığını yapan Mir Hüseyin Musevi ise başbakan olarak atandı.

BAŞBAKANLIK DA KALDIRILDI

İran’da 3. seçimler 8 Ninan-13 Mayıs 1988’de yapıldı. Katılım oranı yüzde 59.72 olarak açıklandı. Bin 999 kişiden 270 kişi seçildi. Haşimi Rafsancani ve Mehdi Kerubi görevlerinde kaldı. Mir Hüseyin Musevi ise yeniden başbakan seçilerek görevine devam etti. Humeyni öldüğü için Ali Hamaney yerine geçti. Iran ile Irak arasında 1979 ‘da başlayan savaşın da son bulmasından ötürü başbakanlık kaldırıldı. İran Cumhurbaşkanı, devlet başkanlığı statüsüne çıkarıldı.

MİR HÜSEYİN 11 YILDIR EV HAPSİNDE

Humeyni döneminde başbakan olan ve Haşimi Rafsancani ile başbakanlık görevini yapan Mir Hüseyin Musevi, 2009’da Cumhurbaşkanlığı için aday oldu. Mir Hüseyin Musevi, Mahmud Ahmedinejad’a karşı 11 yıl aralıksız bir şekilde parlamento başkanlığını yapan Mehdi Kerubi ile birlikte aday oldu. Seçimlere hile karıştırıldı diye itirazlarda bulundular. İtirazları kabul olmayınca İran halkı sokaklara döküldü. Mir Hüseyin Musevi ve Mehdi Kerubi de bu gösterilerde yer aldı. Gösteriler bastırıldıktan sonra ev hapsi cezasına çarptırıldılar. 11 yıldır ev hapsi cezasını çekiyorlar.

RAFSANCANİ KOLTUKTAN KALKTI

4. seçimler 10 Nisan 1992’de yapıldı. Yüzde 57.81 oranında katılım olduğu açıklanan seçimlerde 3 bin 233 aday yarıştı.

Parlamento Kaşkanlığı görevi Rafsancani’den Aliekber Nadiq Nuri devraldı, yardımcılıklarına ise şimdiki Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ile Hoseyin Haşemiyan ve Ekber Perweriş getirildi.

YÜKSEK KATILIMIN OLDUĞU SEÇİM

İran’da en yüksek katılımlı seçim, 8 Mart 1996’da yüzde 71 katılım oranıyla gerçekleşti. Bu seçimin bir diğer özelliği ise tam  bin 5365 kişinin adaylık başvurusuydu. Natiq Nurî ve Hasan Ruhani koltuklarını korudu. Mihemed Eli Movahêd Kermanî, yardımcılardan biri oldu.

MEHDU KERUBİ BAŞKANLIĞA GELİŞİ

6. seçim 18 Şubat-5 Mayıs 2000’de yapıldı. 6 bin 853 adayın yarıştığı seçimlere yüzde 67.35 oranıda katılım oldu. Parlamento Başkanlığına, 2009’dan beri ev hapsinde olan Mehdi Kerubi getirildi. Yardımcılıklarıni ise Behzad Nebewî ve Mihemed Reza Hatemi üstlendi.

EN DÜŞÜK KATILIMLI SEÇİM

Yüzde 51.21 ile en düşük katılımın olduğu 7. seçim, 20 Şubat 2004’te yapıldı ve 8 bin 173 kişi yarıştı.

Xolam Hüseyin Hedad Adil, Parlamento Başkanlığına koltuğuna oturdu. Yardımcılıklarına Mihemed Reza Bahoner ve Mihemed Hüseyin Ebuturabi Ferd getirildi.

SADECE LARİCANİ EKLENDİ

14 Mart 2008 ve 2 Mart 2012 seçimlerinde çok ciddi değişiklikler olmadı. Katılım oranı ve aday sayısı benzerdi. Değişen tek şey, 2 Mart 2012’deki seçimde Ali Laricani’nin Parlamento Başkanlığına getirilmesi oldu.

KRİTİK BİR DÖNEMDE GİDİLİYOR

Kuruluşunun üzerinden 36 yıl geçtikten sonra 10. seçim, 26 Şubat ile 29 Nisan 2016’da yapıldı. Katılım oranı yüzde 61.83 olarak açıklandı. Tam 12 bin 72 kişi başvuruda bulundu. Parlamento Başkanı olarak Ali Laricani yerini korudu. Yardımlıklarına Mesud Pêzêşkîyan ve Ebidol Reza Mesri seçildi.

İran halkı, 21 Şubat 2020’de 11. kez sandık başına gidecek ve siyasi partilerin olmadığı olmadığı bir seçimde tercih yapmak zorunda kalacak. Bu kez, son dört yılda halk tarafından en fazla ayaklama ve gösterinin yapıldığı; toplumsal ve ekonomik çalkantının en fazla olduğu bir dönemde seçim yapılıyor.

Siyasi Partiler Kanunu, 1981’de kabul edildi, onay verme ve denetleme yetkisi İçişleri Bakanlığı’na verildi. İçişleri Bakanlığı ise mevcut partileri kurulacak olan komisyonlar vasıtasıyla denetleme yetkisine sahip. Bugün kayıtlı 221 parti ve dernek var. Çok partili sistem olmadığı için mevcut partiler sivil toplum örgütü niteliğinde çalışıyor. Parlamento, cumhurbaşkanlığı ve uzmanlar meclisi seçimlerinde, bireyler bağımsız olarak aday olurlar. Bu bağlamda siyasi parti faaliyeti yürütemezler. Bununla birlikte parlamentoda grup kuramazlar. Seçimlerde ‘cephe’ ittifakları kuruluyor.