Şiretê digote vê Mihbetê

Were em herin pêşîya vê dewletê

Bila bavême bidin

Xatirê me hirmetê...

Yıl 1934, aylardan Aralık… Süphan Daðı’nın külahı bembeyaz. Van Gölü’nün yarısı buz tutmuş. Sahildeki Akçıra Köyü’nden Şükrü Erol’un kızları Şöhret ile Muhbet, eşi Nazê birkaç jandarma eşliðinde o buzlar üzerinden Erciş’e götürülür. Onları orada 10 kadar aile daha beklemektedir. Yolculuk 3 ay sürer. Son durakları Isparta olur. Bu günü asla unutmayan Şöhret Erol hala yaşıyor. Cumhuriyetin ilk kuşak Kürt sürgünlerinden olan Erol, şimdilerde Ege Denizi sahilinde yer alan Akbük adlı küçük bir tatil beldesinin Kürt ninesi olarak tanınıyor. Akbük’ün Kürt ninesi, hala Türkçe konuşmuyor.

1930’LARDA ADANA ZÝNDANI’NDA 700 KÜRT TUTSAK

Kızları Şöhret, Muhbet ve eşi Nazê sürgüne gönderildiðinde, Şükrü Erol, Adana Zindanı’nda ölen 700 Kürt tutsaðın yakalandıðı Tifüs hastalıðının pençesindeydi. Önce uzun bir titremeye tutulan tutsaklar sonra terden sırılsıklam olur, bir yudum sudan sonra başını saman yastıða koyan ölürdü. Şükrü Erol ise bütün bu badireleri atlatan 100 kadar mahkûmdan birisi olmuştu. Ýdamla yargılandıðı davada 7 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Aðrı Ýsyanı nedeniyle tutuklanan Şükrü Erol, bir daha Van Gölü sahilindeki köyüne dönemedi. Şükrü Erol’la birlikte kardeşleri Yusuf ve Kerem, amcazadeleri Şebab, Kamil ve amcası Osman da Adana Zindanı’nda bulunuyordu. Zindanda kardeşi Kerem ile amcası Osman’ı kaybeden Şükrü Erol da, mapustan çıktıðında çok yaşamayacaktı. Tifüsten kurtulan mahkûmların çoðu gibi o da akciðer kanserine yakalanmıştı.

Ýddialara göre Adana Zindanındaki Kürt tutsakların çoðuna zehirli iðneler yapılmıştı. O günlerin tanıklarından biri olan Hasan Gürbüz o günlere dair anılarında, tutsakların çoðuna iðne yapıldıðını, iðnenin etkisiyle bacaklarının, ayak parmak uçlarından gövdelerine kadar, kömür gibi siyahlaştıðını söylüyor.

Şükrü Erol Adana Zindanından tahliye olduðunda Isparta’ya eşinin ve kızlarının yanına gider. Devlet Ýskân Yasası gereði kendisine ev ve bahçe verilmiştir. Zindanın bıraktıðı kalıcı etkilerle mücadelesi 2 yıl sürer. Öldüðünde eşi Nazê, yıllar sonra Ege bölgesine “Kürt Vahdettin” olarak nam salacak olan oðlu Bahattin’e hamiledir. Eşini kaybeden Nazê ve kızlarına devlet tarafından, Isparta’daki halı dokuma fabrikasında iş verilir. Aylar birbirini kovalar. Nazê Erol ve kızları Isparta’da yapamaz. Mecburî Ýskan Yasasından dolayı Van’a da dönemeyen Erol ailesine, Devlet Muhacir Komisyonu bir teklifte bulunur: “Şark bölgesi hariç, eðer herhangi bir yerde akrabanız varsa, sizi onların yanına gönderelim!”

ÝSKAN KANUNU’NUN PARÇALADIÐI AÝLELER

“Casusluk şüphesi ve buna benzer sebeplerle Doðu’da ve bilhassa Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkasında doðudan batıya nakillerde, casusluk ve buna benzer sebeplerle birlikte devletin güvenliði de daima göz önünde tutulmuştur. Bu sebeplerle 29 aileye mensup 180 ev, keza 475 nüfus Zeylanlı batıya nakledilmiştir.” (Ýdare Mecmuası 1933,fevkalade sayısı, sayfa 61)

Ýşte bu 29 aileden biri de Yusuf Maruf’un ailesiydi. Milas’ın Akbük Köyü’ne sürülmüşlerdi. Akbük o zamanlar Rumlardan boşaltılmış küçük bir sahil köyüydü. Buraya yerleştirilen ilk aile Yusuf Maruf’un ailesiydi. Rumlardan kalma deðirmen hala çalışır durumdaydı. Zeytin fabrikası ise Kürtlerin pek işine yaramayacaktı çünkü Kürtler daha Zeytin’in ne olduðunu bilmiyorlardı. Yusuf Maruf, sahildeki kilisenin yanındaki eve yerleşmişti. Kiliseyi de tandır evi olarak kullanıyordu.

Sahildeki çınarın gölgesinde otururken bir gün, iki jandarma çıkagelir. Yusuf’a kardeşi Şükrü’nün vefat ettiðini, ailesini Akbük’e getirmesini söylerler.

AKBÜK’ÜN KÜRT NÝNESÝ HALA TÜRKÇE KONUŞMUYOR

Şöhret’in Akbük’teki yaşamı böylece başlar. Kendisiyle 2012’nin Haziran’ında Zilan Katliamı belgeselinin çekimleri sırasında Akbük’te görüştüm. Bozulmamış, sade Kürtçesiyle beni şaşırtan bu 100 yaşına merdiven dayayan yaşlı çınar, dönemin yaşayan birkaç tanıðından biri: 

“Babam Adana Hapishanesi’ndeyken bir kış günü bizi alıp götürdüler. 20 kadar aile idik. Bizi karakol karakol, Diyarbakır’a kadar atlarla getirdiler. Orada arabalara bindirdiler. Elazıð’da kardeşim hastalandı. Asker hastanesine kaldırdılar. Kardeşimin pencerelere yaklaşmasına bile izin vermiyordu askerler. Korkuyorlardı. Sonra tekrar yola düştük. Aramızda, nişanlısı daha önce Anadolu’ya sürülmüş bir genç kız da vardı. Düşünün onun geride kaldıðını öðrenen devlet, onu da batıya sürüyordu. Akşamları kaldıðımız yerler genellikle yol üstü bir köy evi oluyordu. Hepimizi bir yere topluyorlardı. Akşam kapıyı üzerimize kilitleyip sabah açıyorlardı. Isparta’ya geldiðimizden bir süre sonra babam vefat etti. Amcam Yusuf gelip bizi Akbük’e götürdü. Rumların evleri hala duruyordu. Kuyularda su vardı. O suları içtik hastalandık. Çoðumuz öldü. Kalanlar yaşadı.”

Yazının girişindeki dörtlük işte, Zilan’daki Kürtlerin, Şöhret ve Mihbet kardeşlerin  babalarına olan özlemleri için söyledikleri strandan. Kafiyesini bozarsak,

“Şöhret Mihbet’e diyordu ki

Gel bu devletin önünü keselim

Belki babamızı bize baðışlarlar (bize saygı gereði, kadın olmamızın hatırına verirler)” aşaðı yukarı bu anlama geliyor.

KÜRTLERE ‘MAREŞAL’ YOLU, YUNANLAR VE RUMLAR

Akbük, deyim yerindeyse o yıllarda mahrumiyet bölgesidir. Ne yolu ne de herhangi bir hizmet kurumu vardır.1937’de Dersim Katliamı öncesi, Türk ordusu Ege Tatbikatı çerçevesinde Akbük dolaylarında büyük bir askeri manevra gerçekleştirir. Dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’tır. Aðrı Ýsyanı sürecinde de Aðrı Daðı’ndaki iki operasyonu bizzat yöneten ve Ege tatbikatına katılacak olan Fevzi Çakmak için Akbük’e stabilize yol yapılır. Yol yapımında da sürgün Kürtler çalıştırılır. Kaderin cilvesi mi denilir bilinmez ama, Aðrı Ýsyanı’nın direnişçisi Yusuf Maruf, Ege Denizi sahilinde bir zamanlar karşısında savaştıðı general için yol yapar.

 Ýki yıl sonra devlet Akbük’e bir gümrük şubesi yapar. Bunun için de iki jandarma görevlendirir. Ýkinci Dünya Savaşı patlak verir, Naziler Yunanistan’ı işgal eder, Yunanistan’dan kaçan mülteciler motorlarla Akbük’e çıkarlar. Akbük’te iki gün boyunca Kürtlere misafir olurlar. Daha sonra bu iki gümrük jandarması eşliðinde Akbük’ten ayrılırlar. Aynı günlerde iki Ýngiliz bombardıman uçaðı Akbük dolaylarını iki saat boyunca bombalar. Şükrü Erol’un en küçük oðlu kolundan yaralanır. Ankara hükümetinden ikinci gün gazetelere bir açıklama düşer: “yanlışlıkla oldu!”

RUMLAR ‘GÝDENLER’, KÜRTLER ‘GELENLER’

Şöhret Şam aslında Cumhuriyet tarihinin tanıðı… Öyle ki 1926’da mübadele ile Yunanistan’da gönderilen Akbüklü Rumlardan biri yıllar sonra çıkıp gelir. Şöhret Şam’ın oturduðu evin eski sahibi olan bu yaşlı adam bahçedeki çınar aðacına sarılıp aðlar, sonra zeytinliðe çıkıp, kendi elleriyle diktiði zeytin aðaçlarına uzun uzun bakar. Ölünceye kadar da Akbük’ü her yıl ziyaret eder.

Yöre halkı Rumlara “Gidenler”, Kürtlere ise “Gelenler” der. Gidenler ile gelenler aslında aynı ortak acıları yaşamışlar. Onun için birbirlerini çok iyi anlamışlar ne kadar farklılıkları olsa da. Yaşlı Rum zeytin aðacına sarılıp aðladıkça Nazê Erol, Zilan daðlarındaki köylerini düşünüp aðlarmış. Bunun aktarıcısı da Şöhret Şam. Yaşlı Rum’un sarıldıðı aðaçtaki zeytinler için de Kürtler ilk başta “biz bu siyah bücekleri yemeyiz” demişler. Kısacası Gelenler ile Gidenlerin acıları ortak, sadece alışkanlıkları farklıymış. 

YÖRÜK YUSUF’LA KÜRT YUSUF’U KARŞI KARŞIYA GETÝRÝRLER

Akbük resmen köy statüsüne kavuşunca, devlet, Milas’taki topraksız yörükleri de Akbük’e yerleştirir. Yörüklerle Kürtleri karşı karşıya getirir. “Topal Yusuf’u ,Yusuf Maruf’a onlar takıştırır.

Günlerden bir gün Yörüklerden biri köy kahvesinde, “Topal Yusuf’u ayaðından ben vurdum. Dersim’de askerdim. Yusuf o zaman eşkıya idi. Ben vurdum ayaðından” der. Söz Yusuf’un kulaðına gider. Yusuf, yörüðü döver kahvenin ortasında baðırır; “Aðrı Ýsyanı’nda keşke bu kurşunu yemeseydim. Çünkü o zaman Dersim’de de savaşırdım.” 

Yusuf Maruf, Akbük’te okul açılacaðını öðrenince Rum kilisesini boşaltır. Kilise okul yapılır. Okulun ilk öðretmeni de Ýzmir’den idealist bir gençtir, Kemalizme gönülden baðlı…

Kilise’nin hemen yanında röportajımı bitirdikten sonra, limana yürüyorum. Celalettin Erol’un restoranında o ilk öðretmen ile karşılaşıyorum. 80 küsur yaşında. Her yıl yaz mevsiminde Akbük’e tatile geliyormuş. Yusuf Maruf’u bir de ondan dinliyorum: “ yaşlı, suskun bir insandı. Evi hemen kilisenin yanındaydı. Bazen başıyla selam verirdi. Denize bakar bakar dalardı. Bir tosunu vardı. Ýsmini ‘şaban’ koymuştu. Bana bir gün dedi ki ‘Hoca efendi şu sürgünlük bir bitsin vallahi Şaban’ı keseceðim.’ Gülüştük. Sonra sürgün yasası kaldırıldı. Yusuf Şaban’ı kesti mi bilmiyorum.” 

YILLAR SONRA KÖYE DÖNER AMA…

Aynı yıl Yusuf, Eşi Seyro’yu kaybeder. 1948’de iskân kanunu kaldırılınca Yusuf Maruf, Van Gölü sahilindeki köyüne döner. Artık hiçbir şey eskisi gibi deðildir. Aşiretler sisteme eklenmiş, bir dönemin Yusuf Maruf’unu tanımaz olmuşlardır. Bütün arazisi haraç mezat satılmıştır. Ýmdadına Aðrı isyanındaki eski arkadaşları yetişir. Hesenilerden tutun, Halis Öztürk’e, Nadir Süphandað’a kadar dönemin önde gelen Kürt beyleri Yusuf Maruf için bir şeyler toplar. Ýki yıl köyde kalır. Hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacaðını anlayan Yusuf Maruf, “Bu Köyü Hamidiye Alayları zamanında Osmanlı’dan ben almıştım. Sizlere baðışladım. Yıllar sonra geldim, bana sereceðiniz bir minderiniz yok muydu?”  diye sitemde bulunur. Tekrar Akbük’e dönen Yusuf Maruf, burada yaşamını yitirir. Sonra Akbük’te bulunan Kürtler kardeş kavgasına tutuşur, kan davasına bulaşır. Çoðu hapse düşer. Nazê Erol, Söke Cezaevinden bir görüş  gününden  dönerken  Söke- Milas kavşaðında bir otobüsün altında can verir. Geride kalanlar birbirlerini vurmaya devam ederler. Bu böyle sürer gider.

 ASÝMÝLASYON NEDÝR BÝLÝYOR MUSUN?

Bu gün Akbük’ün Kürtleri zengin, hepsinin lüks restoranları, arazileri ve villaları var. Son Belediye Başkanı Halil Ýbrahim Şam, Yusuf Maruf’un torunu… Zilan Katliamı’nda dedelerinin neler yaşadıklarından habersiz deðiller. Ama sisteme entegre olmuş durumdalar.

Sahile düşüyor yolum. Dedelerimi düşünüyorum. Ýçimde tarifsizlikler… Akbüklü bir akrabam bana durmadan Kemalizmi anlatıyor. Dedelerini Zilan vadilerinde boðazlayan kemalizmi… Tekrar Şöhret Şam’ın yanına uðruyorum. Bana yüzyıllık insanları soruyor. Örneðin annemin ninesini, anlaşılan  sürgün yıllarını yaşanmamış sayıyor ömründen. Her soruşuna “nene onlar çoktan öldü” diyorum. Bana sarılıyor, beni hatırlıyor. Gözleri keskin bakıyor. Hepimizin gözleri zaten birbirine benziyor. Bütün akrabalarımı görüyorum o gözlerde, sanki bin yıldır onların yanındayım.

Akbük’ten ayrılırken bir arkadaş, “sence asimilasyon nedir?” diye soruyor. Yol boyunca aðzımdan dökülen tek cümle: “Asimilasyon nedir biliyor musun? 80 yıl sonra gidip Türkiye'nin öbür ucundaki dedenizin kardeşlerinin torunlarını bulduðunda, hepsinin cellâtları CHP'ye oy verdiðini görmektir…”